Ukryj
Pokaż wszystkie
Wyślij tekst przez e-mail 
Baśniowi, mityczni, niepewni… Bohaterowie legendarni w podręcznikach dziejów Polski przełomu XIX i XX wieku
Streszczenie w języku polskim
Autorka artykułu analizuje obrazy legendarnych bohaterów i związane z nimi wydarzenia w podręcznikach historii Polski przełomu XIX i XX w. Interesuje ją zarówno to, co wspólne, jak i specyficzne dla autorów pochodzących z różnych zaborów. W swym studium odwołuje się do ponad dwudziestu najpopularniejszych opracowań przeznaczonych dla dzieci i młodzieży z lat 1877–1918. Ich autorami były osoby żyjące w epoce romantyzmu, pozytywizmu oraz modernizmu i neoromantyzmu. Dochodzi do wniosku, że dla piszących w tym okresie największymi bohaterami byli Piast i jego potomkowie oraz Krakus i Wanda. U pierwszych podkreślano ich doniosłą rolę jako budowniczych państwa, u drugich najbardziej apoteozowano ofiarność i poświęcenie. Podręcznikowe narracje potwierdzają, że dzieje legendarne spełniały w tym okresie dwie ważne funkcje: wychowawczą, służącą kształtowaniu postaw, oraz integrującą w narodowym oporze wobec nasilającej się w początkach XX w. w zaborze pruskim polityki germanizacyjnej. Pozytywiści, w zgodzie z duchem swej epoki, mocniej akcentowali u bohaterów legendarnych gospodarne i umiejętne rządy, u neoromantyków następował już zwrot w stronę ideałów wolności i poświęcenia dla narodowej sprawy. Tylko nieliczni dawali wyraźniej do zrozumienia, że oparte na najdawniejszych przekazach wnioski są wielce niepewne.
Słowa kluczowe
Pełny tekst:
PDFBibliografia
Źródła
„Gazeta Toruńska” 2 III 1916, 52, 50.
Podręczniki dziejów Polski
Baczyński J., Dzieje Polski ilustrowane, wyd. II poprawione i powiększone, Poznań 1909.
Bałaban J., Historia Polski. Wydanie drugie rozszerzone, ozdobione 136 rycinami, Lwów 1906.
Chociszewski J., Mała historia polska. Wydanie szóste znacznie pomnożone i 30-tu obrazkami ozdobione, Poznań 1898.
Chociszewski J., Mała historia polska. Wydanie ósme pomnożone i licznymi obrazkami ozdobione, Poznań 1907.
[Cyfrowicz E.], Dzieje ojczyste aż po najnowsze czasy opowiadane dziatwie polskiej przez Mariana z nad Dniepru, Kraków 1898.
[Cyfrowicz E.], Dzieje Polski aż po najnowsze czasy opowiedziane dziatwie polskiej przez Mariana z nad Dniepru, wyd. III, Kraków 1904.
Dmochowski F.S., Krótki zbiór historii polskiej podług najnowszych źródeł historycznych. Wydanie nowe, poprawione, rozwinięte i uzupełnione spisem chronologicznym i wykazem książąt z plemienia Piastów i Gedyminów, Warszawa 1877.
Dmochowski F.S., Krótki zbiór historii polskiej podług najnowszych źródeł historycznych…, Warszawa 1906.
Dzierżanowska M., Dzieje ojczyste. Podręcznik do nauki na klasę I i II, wyd. VI, uzupełnione, Warszawa 1916.
Grabiec J., Dzieje narodu polskiego, Kraków 1909.
Grobliński S.K., Historia Polski z portretami królów w tekście. Podręcznik dla szkół elementarnych, wyd. II, Warszawa 1916.
Grzymałowski W., Dzieje Polski w krótkim zarysie dla użytku młodzieży. Wydanie szóste, poprawione według wskazówek krytycznych prof. Wł. Smoleńskiego z 10 mapkami i 42 portretami, Warszawa 1916.
Janowski R., Historia Polski z dodatkiem chronologii i słownika historyczno-geograficznego dla szkół początkowych i młodzieży, Warszawa 1908.
Kisielewska J., Historia Polski. Podręcznik do nauki szkolnej i domowej. Kurs średni, Warszawa 1908.
Korzon T., Historia Polski. Wydanie nadzwyczajne w zmienionym układzie, Kijów 1918.
Lewicki A., Zarys historii polskiej aż do najnowszych czasów uzupełnione historią porozbiorową, wyd. III, Kraków 1897.
Pieniążek Cz., Opowiadania z dziejów kraju rodzinnego dla szkół wydziałowych, Lwów 1893.
Pisarzewska S., Zarys dziejów Polski od najdawniejszych do ostatnich czasów, wyd. IV przejrzane, Kraków 1913.
Reichsteinowa W., Dzieje narodu polskiego w krótkości i przystępnie streszczone dla dzieci i ludu polskiego, Poznań 1889.
[Smoleński W.], Dzieje narodu polskiego. Wykład popularny na podstawie ostatnich badań naukowych z przedmową, cz. 1, Warszawa 1898.
Zdanowicz A., Zarys historii polskiej dla dzieci w dwóch kursach z tablicą chromolitografowaną i mapką dawnej Polski, wyd. III, Warszawa 1883.
Inne źródła drukowane
Bełza W., Z odległej przeszłości. Obrazki historyczne, Lwów 1911.
Bogusławski E., Podanie o Piaście, zapisane w kronice tak zwanego Gallusa i legenda o św. Germanie, Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego Wydziału II, Warszawa 1910.
Bruchnalski W., Piast, Lwów 1906.
Brückner A., O Piaście, „Rozprawy Akademii Umiejętności”, seria 2, 1898, 10.
Burke P., Historia i teoria społeczna, Kraków 2000.
Ciembroniewicz J. [rec.], Józef Bałaban. Historia Polski. Wydanie drugie rozszerzone, ozdobione 136 rycinami, „Nowe Tory” 1909, 4, 2.
Czermak W., Anatol Lewicki (1841–1899). Wspomnienie pośmiertne, Kraków 1899.
Czubryński A., Mit kruszwicki, Kraków 1915.
Faleński J., Historia Polski krótko zebrana. Dzieje narodowe od powstania aż do podziału i upadku państwa, Wrocław 1819.
Feldman J., Dąbrowski Józef, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 5, Kraków 1936–1946.
Finkel L. [rec.], Lewicki Anatol: Zarys Historii Polskiej aż do najnowszych czasów: Wydanie większe trzecie, uzupełnione Historią Porozbiorową. Kraków 1897, s. 539, „Kwartalnik Historyczny” 1898.
Gajsler J.F., Stosunek podania Gallusowego o Piaście do legendy o św. Germanie, odbitka z „Przeglądu Historycznego” 1908, 6, 2.
Grochulska B., Tadeusz Korzon (1839–1918), w: Historycy warszawscy ostatnich dwóch stuleci, red. A. Gieysztor, J. Maternicki, H. Samsonowicz, Warszawa 1986.
Iggers G.G., Historiografia XX w. Przegląd kierunków badawczych, Warszawa 2010.
Jezierski F.S., Rzepicha matka królów, żona Piasta, Warszawa 1790.
Kalkstein-Lewandowska K. [rec.], Julia Kisielewska (Oksza). Historia Polski. Podręcznik nauki szkolnej i domowej, kurs średni, „Nowe Tory” 1908, 3.
Kalksteinówna K. [rec.], Maria Dzierżanowska. Dzieje ojczyste, „Nowe Tory” 1906, 1, 7.
Karłowicz J., polemika do opracowania Wojciechowskiego O Piaście i piaście, „Wisła: Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny” 1896, 10.
Kostrzewski J., Mitologia czy... mistyfikacja?, Poznań 1916.
Kostrzewski J., Nowa próba wytłumaczenia legendy kruszwickiej, „Kurier Poznański” 14 III 1915, 80.
Kościałkowski S., Aleksander Zdanowicz (1805–1868). Zarys biograficzny, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie” 1915/1918, 6.
Kukiel M. [rec.], J. Grabiec (J. Dąbrowski), Dzieje narodu polskiego, „Krytyka” 1909, 3.
Lewestam F.L., Pierwotne dzieje Polski, Warszawa 1841.
Łubieńska T., Wanda, tragedia w 5 aktach [1810], Wstęp i oprac. J. Ujejski, Warszawa 1927.
Maciejowski W.A., Pierwotne dzieje Polski i Litwy, Warszawa 1846.
Maciejowski W.A., Polska aż do pierwszej połowy XVII w. pod względem obyczajów i zwyczajów w czterech częściach opisana, t. 1, cz. 1, Petersburg–Warszawa 1842.
Maciszewski M. [rec.], Prof. Dr Lewicki Anatol. Zarys historii Polski i krajów ruskich z nią połączonych, „Muzeum” 1885.
Matusiak S., O Piaście, „Lud” 1902, 8.
Naruszewicz A., Historia narodu polskiego, t. 3, wyd. nowe, Lipsk 1836–1837.
Papee F., Anatol Lewicki, „Kwartalnik Historyczny” 1899, 2.
Pohoska H., Dydaktyka historii, Warszawa 1928.
Pohoska H., Nauczanie i popularyzacja historii w ostatnim pięćdziesięcioleciu 1887–1937, „Wiadomości Historyczno-Dydaktyczne” 1937, 5, 2.
Pomorski J., Spoglądając w przeszłość. Studia i szkice metahistoryczne, Lublin 2017.
Potkański K., Jeszcze o Piaście, „Kwartalnik Historyczny” 1900, 14.
Potkański K., Lechici, Polanie, Polska, Warszawa 1965.
Reichsteinowa Wanda (Wielkopolanka), Wspomnienia starego Gostynia, www.muzeum.gostyn.pl/PAMI%C4%98TNIKI%20I%20WSPOMNIENIA?idAkt=92 [dostęp: 5 IV 2018].
Schneider S., W sprawie Piasta, Rzepichy i Ziemowita, „Kwartalnik Historyczny” 1907, 21.
Smoleński W., Nauczanie historii polskiej, w: J. Maternicki, Dydaktyka historii w Polsce 1773–1918, Warszawa 1974.
Sobkowiak W., Józef Chociszewski (1837–1914), Gniezno 1837.
Wojciechowski T., O Piaście i piaście, „Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności” 1895, 22.
Woronicz J.P., Lech. Poema historyczne w III pieśniach, w: Poezje, [b.m.w.] 1831.
Woronicz J.P., Świątynia Sybilli. Poema historyczne w IV pieśniach, [b.m.w.] 1828.
Wójcicki K.W., Franciszek Salezy Dmochowski, „Kłosy. Czasopismo Ilustrowane” 1866, 73.
Opracowania
Augustynek K., Władysława Smoleńskiego poglądy na nauczanie historii, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1962, 2.
Banaszkiewicz J., Podanie o Piaście i Popielu. Studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi, Warszawa 1986.
Banaszkiewicz J., Polskie dzieje bajeczne mistrza Wincentego Kadłubka, Wrocław 2002.
Bartkiewicz K., Obraz dziejów ojczystych w świadomości historycznej w Polsce doby Oświecenia, Poznań 1979.
Bieniek M., Obudowa dydaktyczna polskich podręczników historii 1795–1914, Olsztyn 2001.
Bończa-Tomaszewski N., Źródła narodowości. Powstanie i rozwój polskiej świadomości w II połowie XIX i na początku XX wieku, Wrocław 2006.
Borodziej Ł., Pruska polityka oświatowa na ziemiach polskich w okresie Kulturkampfu, Warszawa 1972.
Ceysingerówna H., Dzierżanowska Maria, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 6, Kraków 1948.
Dyba M., Obliczenia w warsztacie historyka historiografii, „Śląskie Studia Historyczne” 1975, 1.
Edukacja historyczna społeczeństwa polskiego w XIX w., red. J. Maternicki, Warszawa 1981.
Górczyński W., Historia, polityka, wychowanie, Nauczanie dziejów ojczystych w szkołach średnich Królestwa Polskiego 1831–1872, Warszawa 1988.
Grabski A.F., Dzieje historiografii, Poznań 2011.
Grabski A.F., Myśl historyczna polskiego Oświecenia, Warszawa 1976.
Grabski A.F., Perspektywy przeszłości. Studia i szkice historiograficzne, Lublin 1983.
Historycy warszawscy ostatnich dwóch stuleci, red. A. Gieysztor, J. Maternicki, H. Samsonowicz, Warszawa 1986.
Hobsbawm E., Wprowadzenie. Wynajdywanie tradycji, w: Tradycja wynaleziona, red. E. Hobsbawm, T. Ranger, tłum. M. Godyń, F. Godyń, Kraków 2008.
Hoszowska M., Siła tradycji, presja życia. Kobiety w dawnych podręcznikach dziejów Polski (1795–1918), Rzeszów 2005.
Jasiński T., Początki Polski w nowym świetle, „Nauka” 2007, 4.
Juśko E., Wpływ szkolnictwa ludowego autonomicznej Galicji na kształt polskiej szkoły powszechnej w latach 1918–1922, Lublin 2006.
Karkowski B., Janowski Roman, w: Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa–Łódź 1972.
Kolbuszewska J., Mutacja modernistyczna w historiografii polskiej (przełom XIX i XX wieku), Łódź 2005.
Kolbuszewska J., Tadeusz Korzon (1839–1981). Między codziennością, nauką a służbą narodowi, Łódź 2011.
Kolbuszewska J., Sikorska-Kowalska M., Historycy a socjalizm. Polska lewica niepodległościowa spod znaku Klio, Łódź 2014.
Konopka H., Edukacja historyczna w polskich szkołach powszechnych 1918–1939, Białystok 1987.
Kosyra-Cieślak H., Szymczak R., Poszłam siać do Polski… i wzeszło. 150 lat pracy Zgromadzenia Sióstr Niepokalanek, t. 1, Szymanów 2004.
Krzyżanowski T., Moja lwowska uliczka, www.cracovia-leopolis.pl/index.php?pokaz=art&id=1212 [dostęp: 5 IV 2018].
Kürbis B., Wizerunki Piastów w opiniach dziejopisarskich, w: Piastowie w dziejach Polski. Zbiór artykułów z okazji trzechsetnej rocznicy wygaśnięcia dynastii Piastów, red. R. Heck, Wrocław 1975.
Labuda G., Studia nad początkami państwa polskiego, [wyd. I –1946], t. 1, Poznań 1987.
Labuda G., Źródła, sagi i legendy do najdawniejszych dziejów Polski, Warszawa 1960.
Łasiewicka A., Grzymałowski Władysław Andrzej, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 9, Wrocław–Warszawa–Kraków 1960–1961.
Łosowski J., Anatol Lewicki, Przemyśl 1981.
Łowmiański H., Początki Polski. Z dziejów Słowian w I tysiącleciu n.e., t. 4, Warszawa 1970.
Majorek Cz., Historia utylitarna i erudycyjna. Szkolna edukacja historyczna w Galicji 1772–1918, Warszawa 1990.
Majorek Cz., Reforma szkolnictwa pedagogicznego w programach zawodowego ruchu nauczycielskiego Galicji w latach 1906–1914, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1971, 14.
Maślanka J., Literatura a dzieje bajeczne, Warszawa 1984.
Maternicki J., Dydaktyka historii w Polsce 1773–1918, Warszawa 1974.
Maternicki J., Historia i życie narodu. Poglądy i postawy historyków polskich XIX i XX w., Rzeszów 2009.
Maternicki J., Historiografia i mity, w: J. Maternicki, Pogranicza historii. Studia i szkice historiograficzne, Rzeszów 2011.
Maternicki J., Historiografia polska XX wieku, cz. 1: Lata 1900–1918, Wrocław–Warszawa–Kraków 1982.
Michalik Z., Na drodze ku integralnej wizji dziejów Polski. Podręczniki szkolne przełomu XIX i XX w., „Przegląd Humanistyczny” 1981, 25, 1–2.
Micińska M., Między Królem Duchem a mieszczaninem. Obraz bohatera narodowego w piśmiennictwie polskim przełomu XIX i XX w. (1890–1919), Warszawa 1995.
Mitkowski J., Lewicki Anatol, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 17, Kraków 1972.
Nosalewska H., Emilia Cyfrowicz, w: Encyklopedia katolicka, t. 3, Lublin 1985.
Piastowie w dziejach Polski. Zbiór artykułów z okazji trzechsetnej rocznicy wygaśnięcia dynastii Piastów, red. R. Heck, Wrocław 1975.
Orzeł J., Lech i Palemon – mityczni założyciele Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, w: Z szablą i kielichem, czyli życie po sarmacku, red. J. Tazbir, Łomża 2015.
Poręba S., Pisarzewska Stanisława Tomasza, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 26, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1981.
Puszka A., Nauczyciele historii i geografii państwowych szkół średnich w Galicji w okresie autonomii (1868–1914), Lublin 1999.
Samsonowicz H., O „historii prawdziwej”. Mity, legendy podania jako źródło historyczne, Gdańsk 1997.
Ślaski K., Wątki historyczne w podaniach o początkach Polski, Prace Komisji Historycznej, t. 24, z. 1, Poznań 1968.
Serejski M.H., Naród a państwo w polskiej myśli historycznej, Warszawa 1977.
Sierżęga P., Litwa i stosunki polsko-litewskie w pracach historycznych Anatola Lewickiego, w: Wielokulturowe środowisko historycznego Lwowa w XIX i XX w., t. 4, red. L. Zaszkilniak, J. Maternicki, Lwów 2006.
Sobieski W., Legenda a historia, w: W. Sobieski, Trybun ludu szlacheckiego. Studium historyczne, Warszawa 1978.
Taborski R., Julia Kisielewska z Krzymuskich, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 9, Wrocław–Warszawa–Kraków 1960–1961.
Wielokulturowe środowisko historycznego Lwowa w XIX i XX w., t. 4, red. L. Zaszkilniak, J. Maternicki, Lwów 2006.
Wierzbicka M., Lewicki Anatol, w: Słownik historyków polskich, Warszawa 1994.
Wierzbicka M., Popularne podręczniki dziejów Polski w latach 1864–1914, w: Edukacja historyczna społeczeństwa polskiego w XIX w., red. J. Maternicki, Warszawa 1981.
Wierzbicka M., Władysław Smoleński (1851–1926), w: Historycy warszawscy ostatnich dwóch stuleci, red. A. Gieysztor, J. Maternicki, H. Samsonowicz, Warszawa 1986.
Wierzbicki A., Spory o polską duszę. Z zagadnień charakterologii narodowej w historiografii XIX i XX w., Warszawa 1993.
Włodarczyk J., Tadeusz Korzon jako dydaktyk i autor podręczników, „Wiadomości Historyczne” 1958, 4–5.
Wodzicka T. [rec.], „Dziejów ojczystych aż po najnowsze czasy opowiadane dziatwie polskiej przez Mariana z nad Dniepru”, wyciąg z „Przeglądu Powszechnego”, lipiec, sierpień, wrzesień 1899.
Wójcik-Łagan H., O nowy kształt edukacji historycznej. Sprawa wykorzystania źródeł w teorii i praktyce szkolnej lat 1980–1918, „Przegląd Humanistyczny” 1983, 27, 3.
Wyczański A., Historyk wobec liczby, w: Metody i wyniki. Z warsztatu historyka dziejów społeczeństwa polskiego, red. S. Kalabiński, J. Hensel, I. Rychlikowa, Warszawa 1980.
Zamorski K., Zagadnienie semantyki liczby w badaniach historycznych. Przykład analiz demograficzno-historycznych, w: Historyk wobec źródeł. Historiografia klasyczna i nowe propozycje metodologiczne, red. J. Kolbuszowska, R. Stobiecki, Łódź 2010.
Ziejka F., W kręgu mitów polskich, Kraków 1977.
Zwolska W., Podręczniki historii w gimnazjach galicyjskich w latach 1867–1914, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego” 1972, seria 1, Nauki Humanistyczno-Społeczne.
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/rh.2018.45.311-339
Data publikacji: 2018-06-29 13:18:04
Data złożenia artykułu: 2018-06-29 12:43:41
Statystyki
Wskaźniki
Odwołania zewnętrzne
- Brak odwołań zewnętrznych
Prawa autorskie (c) 2018 Aldona Młynarczuk
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.