Zapominany instrument, zapomniana praktyka. Tromba marina w klasztornym muzykowaniu w XVIII wieku

Streszczenie w języku polskim

Tromba marina, instrument wywodzący się z monochordu, znany od czasów średniowiecza, podobnie jak wiele innych, nie znalazł swojego trwałego miejsca w muzyce profesjonalnej. W niniejszym artykule zwraca się uwagę na pewien „epizod”, który stał się udziałem tego specyficznego chordofonu, a któremu z literaturze muzykologicznej nie poświęcono dostatecznej uwagi.

Instrument ten miał swoje pięć minut w muzyce francuskiej około połowy XVII wieku. W 1660 Lully wykorzystał trombae marinae w w ustepach baletowych opery Cavallego Xerxes, wystawionej z okazji ślubu Ludwika XIV z Marią Teresą Habsburg, zaś w 1661 roku na dworze Króla Słońce powołano zespół składający się pięciu z muzyków grających na krumhornach i trombae marinae. Dlatego prawdopodobnie Molierowski Monsieur Jourdain na kartach  „Mieszczanina szlachcicem” wyraził pragnienie dołączenia interesującego nas instrumentu do zespołu grającego na organizowanym w jego domu przyjęciu.

Jedynym znanym z nazwiska wirtuozem tego instrumentu był Jean Baptiste Prin (ok. 1699-1742), który sporządził zachowany do dzisiaj zbiór 216 utworów na tromba marina oraz napisał w roku swojej śmierci traktat Memoire sur la trompette marine, w którym wyraził żal, że ukochany instrument „umiera” wraz z nim.

Spośród wielu różnych nazw, jakie nadawano temu kuriozalnemu instrumentowi (tuba marina, tuba maritima, Trumscheit, Marientrompette), najpóźniejsze historycznie, bo pochodzące dopiero z XIX wieku, są nazwy wskazujące na używanie go przez zakonnice. Są to trzy określenia w języku niemieckim bazujące na złożeniach Nonne- (zakonnica) z dodaną nazwą instrumentu lub określeniem jego funkcji w zespole: Nonnengeige, Nonnentrompette, Nonnenbas. Ich istnienie dowodziłoby, iż na niemieckim obszarze językowym jeszcze w tym stuleciu zakonnice posługiwały się w swojej praktyce muzycznej interesującym nas instrumentem.

Cecil Adkins i Alis Dickonson, autorzy monografii poświęconej historii, budowie i zachowanym egzemplarzom tromba marina, a także związanej z tym instrumentem praktyce wykonawczej i repertuarowi, wskazali 29 ośrodków zakonnych (w tym 26 klasztorów żeńskich), w których kultywowano grę na Nonnengeige, konstatując iż była to specjalność zakonnic (w mniejszym stopniu zakonników)  z Europy Środkowej. Do wymienionych przez tych autorów  ośrodków, dzięki najnowszym badaniom  jesteśmy w stanie obecnie dodać kolejne: klasztor  augustianek  św. Jakuba auf der Hülben w Wiedniu oraz serwitek w  Insbruku oraz trzy kolejne klasztory w niemieckojęzycznej części Szwajcarii. Co więcej, możemy  także poszerzyć geograficzny obszar występowania w klasztorach praktyki gry na tromba marina w kierunku północno wschodnim. Mamy bowiem dowody kultywowania jej w klasztorach benedyktynek z Sandomierza i Lwowa oraz klarysek ze Starego Sącza, a także w bursie jezuickiej w Krakowie. Dodatkowo można przypuszczać, iż instrumenty takie posiadał także klasztor cystersów w Obrze.

W klasztornej praktyce muzycznej instrument mógł pełnić cztery różne funkcje: być wykorzystywany w praktyce śpiewu chorałowego, co jest najsłabiej udokumentowane, służyć jako instrument fundamentalny realizujący wraz z organami basso continuo lub jako substytut trąbek w obsadach wokalno-instrumentalnych, ponadto zespół złożony w trzech lub czterech trombae marinae z towarzyszeniem kotłów mógł wykonywać fanfary.

Jeśli chodzi o obszar dawnej Rzeczypospolitej, najwięcej informacji na temat kultywowania gry na tromba marina pochodzi z Sandomierza, gdzie grające na tym instrumencie zakonnice są nam znane z nazwiska i gdzie zachowały się rękopisy poświadczające tę zapomnianą praktykę.

The Forgotten Instrument and Forgotten Practice. Tromba marina in Music-Making in Monasteries in the 18th Century 

SUMMARY

Tromba marina(trumpet marine) – the instrument originated from the monochord and known from the Middle Ages – was not widely used in professional music. That special chordophone had, however, its day in French music about the mid-seventeenth century. In 1660 Jean Baptiste Lully used trombae marinae in ballet sections of Francesco Cavalli’s opera Xerxes, and in 1661, at the court of Louis XIV a group of fi ve musicians was formed, who played crumhorns and trombae marinae. The only virtuoso of this instrument, known by name, was Jean Baptiste Prin (ca. 1699-1742), who made a collection of 216 pieces for trumpet marine (tromba marina).

Out of the many names of the instrument (tuba marina, tuba maritima, Trumscheit, Marientrompette), the historically latest names are the nineteenth-century ones showing that it was used by nuns. There are three names in German, based on the compounds Nonne (nun) with the name of the instrument or with designation of its function in a musical group: Nonnengeige, Nonnentrompette, and Nonnenbas, which would prove that nuns still played the trombae marinae in the German-speaking area as late as in the nineteenth century.

Cecil Adkins and Alis Dickinson, the authors of the monograph devoted to tromba marina, listed 29 monastic centers (of which 26 were nuns’ convents), in which the playing of Nonnengeige was cultivated, and come to the conclusion that in the eighteenth century this was the specialty of Central European nuns. We can add some more names to those recorded by the two authors: the St. Jakob Augustinian nunnery in Vienna, the Servite Nunnery in Innsbruck, and three convents in the German-speaking part of Switzerland. Furthermore, we can also broaden the geographical range of the practice of playing tromba marina towards North-East because we have evidence that it was cultivated in the convents of Benedictine nuns of Sandomierz and Lvov, the convent of St. Clare in Stary Sącz, as well as in the Jesuit chapel in Krakow.

The instrument in question exercised different functions in the performing practice in monasteries: it was used in the practice of chorale singing, it served as a fundamental instrument in the basso continuo section, it appeared as a substitute for trumpets in the vocal-instrumental forces, fi nally – as part of a group consisting of three or four trombae marinae and kettledrums, it played fanfares.