Wyślij tekst przez e-mail 
Organizacje przedsiębiorców wobec prawa czasu wojny – przykład Generalnego Gubernatorstwa
Streszczenie w języku polskim
Wydawałoby się, że organizacje przedsiębiorców w czasie wojny i okupacji przestają istnieć. Praktyka pokazuje jednak, że dzieje się wręcz odwrotnie. Stare trwają, a nowe – powstające z woli okupanta – zwiększają zakres swojej działalności, stając się quasi-urzędami. Od okupantów zależy, czy pozostawią organizacje przedsiębiorców czy też je zmienią, przekształcą, zlikwidują, a może faktycznie zamkną, zabiją członków i zagarną majątek. Są to ważne zagadnienia, które pozwalają spojrzeć na realia wojny i okupacji z różnych punktów widzenia. Przykład Generalnego Gubernatorstwa jest interesujący, ponieważ Niemcy w trakcie II wojny światowej nie prowadzili jednolitej polityki wobec organizacji przedsiębiorców. Przepisy przedwojenne oraz te, które sami wydali w czasie wojny, wykorzystywali do swoich celów, zakładając przymusowe kartele, lokalne spółki i stowarzyszenia. W ten sposób opanowywali rynek gospodarczy, podnosili swój status społeczny i umacniali politykę wojenną Rzeszy.
Słowa kluczowe
Pełny tekst:
PDFBibliografia
ŹRÓDŁA ARCHIWALNE
Archiwum Akt Nowych:
– Delegatura Rządu RP na Kraj, sygn. 202/I/45, t. 5 i 6;
– Rząd Generalnego Gubernatorstwa w Krakowie, sygn. 1371/1;
– Zbiór materiałów z lat i dotyczących II wojny światowej, sygn. 29–31.
Archiwum Narodowe w Krakowie, Grupa Główna „Gospodarka Przemysłowa i Ruch” w Izbie Okręgowej dla Ogólnej Gospodarki w Krakowie, sygn. 84, 88, 251.
Archiwum Narodowe w Krakowie Oddział w Tarnowie, Akta cechów żydowskich w Tarnowie.
Archiwum Państwowe w Lublinie, Drożdżownia i Gorzelnia „Lublin” Stanisława Wrzodaka w Lublinie, sygn. 137.
Archiwum Państwowe w Przemyślu, Kolej Lokalna Przeworsk-Dynów w Przeworsku, sygn. 1, 3, 4, 14, 15.
Archiwum Państwowe w Zamościu, Cukrownia „Wożuczyn” w Wożuczynie, sygn. 19–71.
ŹRÓDŁA DRUKOWANE
Abwicklung der Vorkriegsforderungen aus dem Warenexport. Antrag auf Errichtung einer Werkmeisterschule für Metallarbeiter in Krakau, „Mitteilungsblatt der Industrie- und Handelskammer in Krakau nebst Nachrichten aus der Handwerkskammer“ 1940, Nr. 4–5.
Arbeitsgemeinschaft der Hohlglasindustrie des GG, „Mitteilungsblatt der Hauptgruppe Gewerbliche Wirtschaft in der Zentralkammer“ 1943, Nr. 7.
Aus dem Industriellenverband in Krakau, „Mitteilungsblatt der Industrie- und Handelskammer in Krakau nebst Nachrichten aus der Handwerkskammer“ 1941, Nr. 1–2.
Errichtung einer Auftragslenkungsstelle für Schweißdrähte und Elektroden, „Mitteilungsblatt der Hauptgruppe Gewerbliche Wirtschaft in der Zentralkammer“ 1944, Nr. 1.
Errichtung und Tätigkeit des Verbandes der Leder erzeugenden Industrie für den Distrikt Radom in Radom, „Mitteilungsblatt der Industrie- und Handelskammer für den Distrikt Radom“ 1941, Nr. 9.
Gründung einer Arbeitsgemeinschaft für Düngung im Generalgouvernement, „Chemische Industrie“ 1942, Nr. 21–22.
Harmonie der Boden-Nährstoffe. Die Düngemittelversorgung des Generalgouvernements im Düngejahr 1943/44, „Warschauer Zeitung“ 1944, Nr. 159.
Industrie, Handel, Handwerk der Stadt Lublin. Przemysł, handel, rzemiosło miasta Lublina, Lublin 1940.
Industriellen Verband, „Mitteilungsblatt der Industrie- und Handelskammer in Krakau nebst Nachrichten aus der Handwerkskammer“ 1940, Nr. 4–5.
Radom – die Stadt der Gerbereiindustrie, „Mitteilungsblatt der Industrie- und Handelskammer für den Distrikt Radom“ 1941, Nr. 12.
Utworzenie wspólnoty pracy przemysłu szklanego w GG, „Biuletyn Grupy Głównej Gospodarki Przemysłowej i Ruchu w Izbie Centralnej” 1944, nr 3.
Wechsel in der Leitung des Verbandes der Leder erzeugenden Industrie für den Distrikt Radom, „Mitteilungsblatt der Industrie- und Handelskammer für den Distrikt Radom“ 1941, Nr. 12.
Wspólnota fachowa przemysłu meblowego, „Biuletyn Grupy Głównej Gospodarki Przemysłowej i Ruchu w Izbie Centralnej” 1944, nr 3.
Wspólnota pracy przemysłu wapiennego i gipsowego, „Biuletyn Grupy Głównej Gospodarki Przemysłowej i Ruchu w Izbie Centralnej” 1944, nr 8.
Założenie wspólnoty pracy producentów lakieru, „Biuletyn Grupy Głównej Gospodarki Przemysłowej i Ruchu w Izbie Centralnej” 1944, nr 11.
LITERATURA
Borowiec R., Bubicz M., Dąbrowski K., Potocki A., Węcławska M., Wlazło E., Generalne Gubernatorstwo 1939–1945. Dokumenty archiwalne z okresu okupacji w zasobie Archiwum Państwowego w Lublinie, Ryki 2015.
Bräu R., Die Plünderung Polens. Die Reichsfinanzverwaltung in den Jahren der Besatzung (1939–1945), Berlin–Boston 2022, DOI: https://doi.org/10.1515/9783110718027.
Broński K., Handel w Krakowie i dystrykcie krakowskim w okresie okupacji niemieckiej – zarys problematyki, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie” 2019, nr 1.
Chrzanowski B., Niwiński P., Okupacja niemiecka i sowiecka – próba analizy porównawczej (wybrane zagadnienia), „Prawo i Sprawiedliwość” 2008, nr 1.
Deresiewicz J., Okupacja niemiecka na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy (1939–1945). Studium historyczno-gospodarcze, Poznań 1950.
Dziadosz E., Stosunki handlowe obozu koncentracyjnego na Majdanku z firmą Paula Reimanna, „Zeszyty Majdanka” 1967, z. 2.
Freise H., Wettbewerb und Politik in der Rechtsordnung des Nationalsozialismus Primat der Politik und ständischer Gedanke im Kartell-, Wettbewerbs- und Organisationsrecht 1933–36, Baden-Baden 1994.
Gieroń R., Niemieckie prawo gospodarcze i socjalne wprowadzone w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1940, „Textus et Studia” 2016, nr 4.
Gmeiner G., Konjunkturstabilisierung durch Kartelle?, Ohlau 1931.
Górnicki L., Z problematyki podmiotów prawa cywilnego i praw podmiotowych prywatnych obywateli polskich w Generalnym Gubernatorstwie, „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2020, vol. 4(4), DOI: https://doi.org/10.19195/2300-7249.42.4.4.
Grabowski J., Polscy zarządcy powierniczy majątku żydowskiego – zarys problematyki, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2005, nr 1, DOI: https://doi.org/10.32927/ZZSiM.161.
Grabowski J., Zarząd Powierniczy i nieruchomości żydowskie w Generalnym Gubernatorstwie. „Co można skonfiskować? W zasadzie wszystko”, [w:] Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych 1939–1950, red. J. Grabowski, D. Libionka, Warszawa 2014.
Herrmann D., Führungsverhalten und Handeln reichsdeutscher Unternehmer/Manager und deren Verstrickung in den NS-Terror im Generalgouvernement der besetzten polnischen Gebiete (GG) 1939 bis 1945, Hamburg 2012.
Homann F., Der deutsche Handel in der Wirtschaftsorganisation, Wien–Leipzig 1942.
Janicki T., Niemiecka polityka gospodarcza na ziemiach wcielonych do Rzeszy w latach 1939–1945, „Przegląd Zachodni” 2009, nr 2.
Jastrzębowski W., Gospodarka niemiecka w Polsce 1939–1944, Warszawa 1946.
Kahn D., Die Steuerung der Wirtschaft durch Recht im nationalsozialistischen Deutschland. Das Beispiel der Reichsgruppe Industrie, Frankfurt am Main 2006.
Klafkowski A., Okupacja niemiecka w Polsce w świetle prawa narodów, Poznań 1946.
Kozera Ł., Wojtasik M., Zarys administracyjny niemieckiej okupacji Generalnej Guberni (komentarz i teksty źródłowe), Chełm 2008.
Krawiec H., Cukrownia i Rafineria „Lublin” podczas II wojny światowej i niemieckiej okupacji (1939–1944), „Rocznik Lubelski” 2011, vol. 37.
Lakomaa E., The History of Business and War: Introduction, “Scandinavian Economic History Review” 2017, vol. 65(3), DOI: https://doi.org/10.1080/03585522.2017.1397314.
Łazowska B., Polskie badania statystyczne w okresie II wojny światowej, „Wiadomości Statystyczne” 2017, nr 4.
Łuczak C., Polityka ludnościowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej Polsce, Poznań 1979.
Madajczyk C., Faszyzm i okupacje 1938–1945. Wykonywanie okupacji przez państwa Osi w Europie, t. 1: Ukształtowanie się zarządów okupacyjnych, Poznań 1983.
Madajczyk C., Generalna Gubernia w planach hitlerowskich. Studia, Warszawa 1961.
Madajczyk C., Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. 1, Warszawa 1970.
Marszałek J., Centralny Zarząd Budowlany SS i Policji w Lublinie, „Zeszyty Majdanka” 1972, z. 6.
Marszałek J., Rola Centralnego Zarządu Budowlanego SS i Policji w Lublinie w budowie obozu na Majdanku, „Zeszyty Majdanka” 1973, z. 7.
Mielnik H., Nazistowski kolonializm prawny. (Nie)porządek prawny Generalnego Gubernatorstwa (1939–1945), „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2022, vol. 44(3), DOI: https://doi.org/10.19195/2300-7249.44.3.8.
Mitura M., Zwyczajny faszyzm. Położenie prawne obywateli II Rzeczypospolitej w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1944, Warszawa 2017.
Moszyński R., Policha L., Lublin w okresie okupacji (1939–1944), Lublin 1948.
Moszyński R., Policha L., Lublin w okresie okupacji (1939–1944). Na podstawie badań sądowych Miejskiej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, wstęp J. Hirsz, Lublin 1964.
Musiał B., Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement. Eine Fallstudie zum Distrikt Lublin 1939–1944, Wiesbaden 1999.
Pospieszalski K.M., Hitlerowskie „prawo” okupacyjne w Polsce, cz. 2: Generalna Gubernia. Wybór dokumentów i próba syntezy, Poznań 1958.
Puławski A., Funkcjonowanie urzędu powierniczego na przykładzie Chełma, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13, DOI: https://doi.org/10.32927/ZZSiM.365.
Rudawski B., Grabież mienia w Kraju Warty 1939–1945. Działalność Urzędu Powierniczego w Poznaniu, Poznań 2018.
Rudawski B., Mienie i rasa. Wybrane aspekty „aryzacji” majątku żydowskiego w Trzeciej Rzeszy i w Kraju Warty, „Meritum” 2016, vol. 8.
Schenk D., Krakauer Burg. Wawel jako ośrodek władzy generalnego gubernatora Hansa Franka w latach 1939–1945, przeł. P. Zarychta, Kraków 2013.
Schwaneberg S., Eksploatacja gospodarcza Generalnego Gubernatorstwa przez Rzeszę Niemiecką w latach 1939–1945, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2009, nr 1.
Turzyński M., Rachunkowość czasu II wojny światowej w okupowanej Polsce: przypadek Generalnego Gubernatorstwa, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości” 2014, vol. 80(136).
Turzyński M., Rachunkowość uwikłana w grabież. Przykład przedsiębiorstw objętych zarządem powierniczym w Generalnym Gubernatorstwie, „Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości” 2023, vol. 47(1).
Uruszczak W., Perwersyjne funkcje niemieckiego „prawa” w Generalnym Gubernatorstwie (1939–1945), „Z Dziejów Prawa” 2019, vol. 12(20), DOI: https://doi.org/10.31261/ZDP.2019.20.40.
Wrzyszcz A., Die deutsche „Wirtschafts-“ Rechtsetzung im Generalgouvernement 1939–1945, [w:] Das Europa des „Dritten Reichs“. Recht, Wirtschaft, Besatzung, hrsg. v. J. Bähr, R. Banken, Frankfurt am Main 2005.
Wrzyszcz A., Die Einmischung der deutschen Justizverwaltung in die Wirtschaft des polnischen Generalgouvernements (1939–1945), [w:] Europäische Volkswirtschaften unter deutscher Hegemonie 1938–1945, hrsg. v. Ch. Buchheim, M. Boldorf, München 2012.
Wrzyszcz A., Hierarchia aktów prawnych wprowadzonych przez okupanta niemieckiego w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945, „Studia Iuridica Lublinensia” 2014, vol. 22, DOI: https://doi.org/10.17951/sil.2014.22.695.
Wrzyszcz A., Sądownictwo SS i policji w Generalnym Gubernatorstwie (stan badań), „Studia Iuridica Lublinensia” 2013, vol. 19.
Wrzyszcz A., Ustawodawstwo antyżydowskie wprowadzone przez okupanta niemieckiego w Generalnym Gubernatorstwie (1939–1945), [w:] Scientia nihil est quamveritatis imago. Studia ofiarowane Profesorowi Ryszardowi Szczygłowi w siedemdziesięciolecie urodzin, red. A. Sochacka, P. Jusiak, Lublin 2014.
Yoken C.M., Cartel Practices and Policies in the World War II Era, Schenectady 2019.
Державний архів Львівської області. Фонди періоду окупації України нацистською Німеччиною (1941–1944 роки). Анотований реєстр описів, Львів 2017.
ŹRÓDŁA INTERNETOWE
Bradsher G., German Administration of American Companies, 1940–1945, 9.05.2000, https://www.archives.gov/research/holocaust/articles-and-papers/german-administration-of-american-companies.html (dostęp: 8.09.2023).
Leonhardt H.A., Das Wirtschaftssystem des Nationalsozialismus und die Perspektive eines „Neuen Europa“, https://www.uni-hildesheim.de/fb1/institute/geschichte/erasmus-und-europagespraeche/europa-gespraeche/wintersemester-201314/das-wirtschaftssystem-des-nationalsozialismus-und-die-perspektive-eines-neuen-europa (dostęp: 8.09.2023).
Michalska-Nakonieczna M., Helenów. Ceglana epopeja, https://teatrnn.pl/para/helenow-ceglana-epopeja (dostęp: 4.09.2023).
Szklany R., Powiat buski 1939–1945, https://www.powiatbuski1939-1945.pl (dostęp: 8.09.2023).
Teatr NN, Lubelskie cegielnie, http://teatrnn.pl/leksykon/artykuly/lubelskie-cegielnie (dostęp: 4.09.2023).
AKTY PRAWNE
Anordnung Nr. 14 der Bewirtschaftungsstelle für Eisen und Stahl im Generalgouvernement über die Errichtung einer Auftragslenkungsstelle für Schweißdrähte und Elektroden. Vom 1. Dezember 1943, „Verordnungsblatt für das Generalgouvernement“ 1943, s. 667.
Anordnung über die Eingliederung des Verbandes für Steine, Erden, Glas und Keramik im Distrikt Warschau in die Distriktskammer für die Gesamtwirtschaft. Vom 22. Juli 1942, „Amtlicher Anzeiger“ 1942, Nr. 65, s. 1475.
Anordnung über die Eingliederung des Verbandes für Steine, Erden, Glas und Keramik im Distrikt Lublin in die Distriktskammer für die Gesamtwirtschaft. Vom 27 Juli 1942, „Amtlicher Anzeiger“ 1942, Nr. 63, s. 1430.
Anordnung über die Errichtung eines Kartells der Kohlensäure- und Trockeneisindustrie im Generalgouvernement. Vom 17. Februar 1943, „Verordnungsblatt für das Generalgouvernement“ 1943, s. 115.
Anordnung über die Errichtung eines Torfverbandes im Generalgouvernement. Vom 12. Februar 1942, „Verordnungsblatt für das Generalgouvernement“ 1942, s. 106.
Bekanntmachung 1733/1 betr.: Verbandsbeiträge des Verbandes der Leder erzeugenden Industrie für den Distrikt Radom. Vom 31. Juli 1941, „Mitteilungsblatt der Industrie- und Handelskammer für den Distrikt Radom“ 1941, Nr. 24, s. 485.
Bekanntmachung über die Bestellung des Leiters des Kartells der Kohlensäure- und Trockeneis-Industrie im Generalgouvernement. Vom 29. März 1943, „Amtlicher Anzeiger“ 1943, Nr. 29.
Bekanntmachung über den Leiter des Verbandes der Seifenfabriken im Generalgouvernement. Vom 3. Mai 1940, „Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die besetzten polnischen Gebiete“ 1940 II, s. 291.
Erste Durchführungsvorschrift zur Seifenverordnung vom 1. Februar 1940 über den Verband der Seifenfabriken im Generalgouvernement. Vom 3. Mai 1940, „Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die besetzten polnischen Gebiete“ 1940 II, s. 290.
Satzung des Torfverbandes im Generalgouvernement, „Amtlicher Anzeiger“ 1942, Nr. 19, s. 381.
Verordnung über die Herstellung und den Vertrieb von Seifen und Waschmitteln aller Art (Seifenverordnung). Vom 1. Februar 1940, „Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die besetzten polnischen Gebiete“ 1940 I, s. 46.
Verordnung über die Torfausbeutung im Generalgouvernement. Vom 22. April 1941, „Verordnungsblatt für das Generalgouvernement“ 1941, s. 235.
Verordnung über Kartelle im Generalgouvernement. Vom 4. Dezember 1941, „Verordnungsblatt für das Generalgouvernement“ 1941, s. 701.
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/g.2023.70.3.99-117
Data publikacji: 2024-01-11 14:19:33
Data złożenia artykułu: 2023-09-08 15:22:59
Statystyki
Wskaźniki
Odwołania zewnętrzne
- Brak odwołań zewnętrznych
Prawa autorskie (c) 2024 Karol Dąbrowski
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.