Ukryj
Pokaż wszystkie
Wyślij tekst przez e-mail 
Obraz angielskiej kultury fizycznej w polskim piśmiennictwie do 1795 r.
Streszczenie w języku polskim
Artykuł przedstawia kompleksową analizę wątków związanych z angielską kulturą fizyczną w polskim piśmiennictwie obejmującym okres do 1795 r. Celem badań było ukazanie, jakie elementy angielskiej kultury fizycznej pojawiały się w polskich dziełach z epoki i czy któreś z nich były szczególnie popularne. Podjęto także próbę ustalenia wpływu angielskiej kultury fizycznej na staropolskie zwyczaje i obyczaje związane z kulturą fizyczną. Materiał źródłowy stanowiły relacje z podróży, wspomnienia, prasa oraz inne dzieła z epoki. W pierwszej części omówiono angielską kulturę fizyczną w relacjach staropolskich peregrynantów, w drugiej części dokonano analizy jej obecności w prasie okresu I Rzeczpospolitej, z naciskiem na wyścigi konne i związane z nimi zakłady pieniężne. Trzecią część poświęcono wątkom angielskiej kultury fizycznej pojawiającym się w innych dziełach z epoki, w tym w piśmiennictwie geograficznym i utworach scenicznych. W wyniku przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że omawiany temat pojawiał się w niemal wszystkich ówczesnych formach literackich, których odbiorcami były jednak wyższe warstwy społeczne. Analiza źródeł wykazała także, że choć niektóre angielskie zwyczaje związane z kulturą fizyczną znalazły swoje odzwierciedlenie w polskich praktykach, wpływ ten był ograniczony i dotyczył głównie arystokracji. Brak jednak dowodów na szerokie rozpowszechnienie tych praktyk w Polsce przedrozbiorowej. Artykuł kończy refleksja nad ograniczonym i nietrwałym charakterem wpływów angielskiej kultury fizycznej, które dopiero w drugiej połowie XIX w. zaczęły zyskiwać, choć nie bez oporów, większą akceptację społeczną.
Słowa kluczowe
Pełny tekst:
PDFBibliografia
Billewicz T., Diariusz podróży po Europie w latach 1677–1678, oprac. M. Kunicki-Goldfinger, Warszawa 2004.
Blackstone W., Prawo kryminalne angielskie, tłum. T. Ostrowski, t. 1–2, Warszawa 1786.
Bohusz F.K., Dziennik podróży, wstęp i oprac. F. Wolański, Kraków–Wrocław 2014.
Bogusławski W., Henryk Szosty na łowach, Warszawa 1792.
Buffon de G.L.L., Wybór z dzieł Biuffona czyli Mała historia naturalna źwiérząt, gadów, ryb i ptaków, Wrocław 1807.
Chmielowski B., Nowe Ateny albo Akademia wszelkiey scyencyi pełna, na różne tytuły iak na classes podzielona, mądrym dla memoryału, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowana. Część wtóra, Lwów 1746.
Czartoryska I., Listy księżny Izabelli z hr. Flemmingów Czartoryskiej do starszego syna księcia Adama, oprac. S. Duchińska, Kraków 1891.
Czartoryska I., Podróż po Anglii. Dziennik podróży po Anglii i Szkocji w roku 1790, oprac. i wprowadzenie A. Whelan, tłum. Z. Żygulski jun., A. Whelan, Warszawa–Toruń 2015.
Diariusz poselstwa Jana Rakowskiego, podskarbiego nadwornego litewskiego do Anglii w 1631 roku, oprac. S. Ochmann-Staniszewska, w: Społeczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej w epoce wczesnonowożytnej, red. J. Maroń, F. Wolański, L. Ziątkowski, Wrocław 2016.
Dziennik podróży ks. Stanisława Staszica (1777–1791). Austrya-Niemcy-Holandya-Anglia-Francya-Szwajcarya-Włochy, t. 1–2, wyd. A. Kraushar, Warszawa 1903.
Echard L., Dykcyonarzyk geograficzny czyli opisanie krolestw, prowincyi, miast, biskupstw, xięstw, hrabstw, margrabstw, portow, fortec y innych mieysc znacznieyszych w czterech częsciach świata […], t. 1–2, Warszawa 1782.
Gawarecki S., Sobieski J., Dziennik podróży po Europie Jana i Marka Sobieskich przez Sebastiana Gawawreckiego prowadzony, oraz przydana instrukcja ojca Jakuba Sobieskiego wojewody ruskiego, dana synom jadącym za granicę, Warszawa 1883.
Jakub I, The King’s Maiesties Declaration to His Subjects, Concerning Lawful Sports To Be Used, London 1618 [Philadelphia 1866], https://books.google.pl/books?id=m78yQERuvroC&printsec=frontcover&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false [dostęp: 31.05.2024].
Niemcewicz J.U., Opisanie podróży i poselstwa, które w imieniu Najjaśniejszego Króla polskiego i szwedzkiego, Władysława IV, odprawował Jan Zawadzki, starosta świecki, podkomorzy królewski do książąt niemieckich, do królewiów szwedzkiej i czeskiej, do Zjednoczonych Prowincyi Belgów i do Króla angielskiego w r. 1633, w: Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze Juliana Ursyna Niemcewicza, t. 3, wyd. N. Glücksberg, Warszawa 1822, s. 184–185.
Niemcewicz J.U., Pamiętniki czasów moich, wyd. F.A. Brockhaus, Lipsk 1868.
Ossoliński J., Pamiętnik, oprac. W. Czapliński, Warszawa 1976.
Poniatowski S.A., Pamiętniki, tłum. B. Zaleski, Drezno 1870.
Radziwiłł B., Autobiografia, oprac. T. Wasilewski, Warszawa 1979.
Radziwiłł K.S., Diariusz peregrynacji europejskiej (1684–1687), oprac. A. Kucharski, Toruń 2011.
Rocznik Służby Zagranicznej Rzeczypospolitej Polskiej według stanu na 1 kwietnia 1938, Warszawa 1938.
Sobieski J., Peregrynacja po Europie (1607–1613). Droga do Baden (1638), oprac. J. Długosz, Wrocław 1991.
Sylwiusz B., Kopie Zamoyskich przyozdobione abo Kazanie na pogrzebie […] Thomasza Zamoyskiego […] miane […] dnia 9 lutego, roku […] M.DC.XXX.VIII, Zamość 1638.
Szulc F., Polska w roku 1793 według podróży Fryderyka Szulc’a, oprac. J.I. Kraszewski, Drezno 1870.
Szybiński D., Atlas Dziecinny Czyli Nowy Sposob Do Nauczenia Dzieci Geografii, Krotki, Łatwy, Y Naydoskonalszy Przez Przyłączone Nowey Inwencyi XXIV. Kart Geograficznych Z Wykładem Onychze: Zawieraiący Dokładnieysze Opisanie Polski Y Litwy Tudziez Naukę O Sferze […], Warszawa 1772.
Wyrwicz K., Geografia Czasów Terazniejszych albo Opisanie naturalne y Polityczne Krolestw, państw, stanow wszelkich, ich rządu, praw, rzemiosł, handlu, przemysłu, przymiotow, obyczajow etc. ku pożytkowi narodowej młodzi wydana, t. 1, Warszawa 1768.
Źródła do dziejów staropolskich podróży edukacyjnych, red. M.E. Kowalczyk i D. Żołądź-Strzelczyk, Warszawa 2017.
Żurkowski S., Żywot Tomasza Zamoyskiego, wyd. A. Batkowski, Lwów 1860.
Arundell D., The story of Sadler’s Wells, 1683–1977, Newton Abbot 1978.
Augustowska K., Karol Wyrwicz, w: Dziewięć wieków geografii polskiej. Wybitni geografowie polscy, red. B. Olszewicz, Warszawa 1967.
Bernacki L., Stanisław August Poniatowski tłumaczem Szekspira, „Pamiętnik Literacki” 1902, 1, 14.
Bratuń M., „Ten wykwintny, wykształcony Europejczyk”: zagraniczne studia i podróże edukacyjne Michała Jerzego Wandalina Mniszcha w latach 1762–1768, Opole 2002.
Dąbrowski J., Polacy w Anglii i o Anglii, Kraków 1962.
Dziechcińska H., O staropolskich dziennikach podróży, Warszawa 1991.
Christian R., Old English Customs, New York 1968.
Dudek D., Pojęcie rekreacji w polskiej tradycji terminologicznej, „Folia Turistica” 2006, 17.
Dudek D., Polska myśl o kulturze fizycznej od czasów dawnych do roku 1939, Kraków 2018.
Galle L., W. Bogusławski i repertuar teatru polskiego w pierwszym okresie jego działalności (do roku 1794), Warszawa 1925.
Gloger Z., Encyklopedja staropolska, t. 1, Warszawa 1900.
Gloger Z., Encyklopedja staropolska, t. 2, Warszawa 1901.
Gołębiowska Z., W kręgu Czartoryskich, Lublin 2000.
Gołygowska W., Pobyt Stanisława Antoniego Poniatowskiego w 1754 roku w Anglii, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 2002, 4.
Hackwood F.W., Old English Sports, London 1907.
Homola-Dzikowska I., Pamiętnik Historyczno-Polityczny Piotra Świtkowskiego 1782–1792, Kraków 1960.
Hornby H., Uppies and Downies: the extraordinary football games of Britain, Swindon 2008.
Huggins M., Cultural Transfer, Circulation, and Diffusion between Britain and Europe from the 1770s to the 1870s: The Case of Thoroughbred Horse-Racing and Breeding, „The International Journal of the History of Sport” 2019, 36, 17–18.
Kondrasiuk G., O cyrku w świecie widowisk, w: Cyrk w świecie widowisk, red. G. Kondrasiuk, Lublin 2017.
Korzon K., Siarczyński Franciszek, w: Polski słownik biograficzny, t. 36, red. H. Markiewicz, Warszawa–Kraków 1995–1996.
Kucharski A., Teatrum peregrinandi. Poznawcze aspekty staropolskich podróży w epoce późnego baroku, Toruń 2013.
Libiszowska Z., Misja polska w Londynie w latach 1769–1795, Łódź 1966.
Libiszowska Z., Życie polskie w Londynie w XVIII wieku, Warszawa 1972.
Lipoński W., Historia sportu na tle rozwoju kultury fizycznej, Warszawa 2012.
Lipoński W., Rochwist i palant: studium etnologiczne dawnych polskich sportów i gier ruchowych na tle tradycji europejskiej, Poznań 2004.
Lipoński W., Z dziejów opozycji intelektualnej wobec sportu i wf w Polsce w latach 1839–1939. Część I, „Kultura Fizyczna” 1972, 12.
Lipoński W., Z dziejów opozycji intelektualnej wobec sportu i wf w Polsce w latach 1839–1939. Część II, „Kultura Fizyczna” 1973, 1.
Lipoński W., Z dziejów opozycji intelektualnej wobec sportu i wf w Polsce w latach 1839–1939. Część III, „Kultura Fizyczna” 1973, 3.
Łukomska M.A., Mit Wielkiej Brytanii w literackiej kulturze polskiej okresu rozbiorów, Łódź 2016.
Malcolmson R. W., Popular recreations in English society, 1700–1850, Cambridge 1973.
Markiewicz A., Podróże edukacyjne w czasach Jana III Sobieskiego: Peregrinationes Jablonovianae, Warszawa 2011.
May E.C., The Circus from Rome to Ringling, New York 1953.
Mączak A., Peregrynacje, wojaże, turystyka, Warszawa 1984.
Mączak A., Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku, Warszawa 1978.
Nortowska P., Obraz Anglii w polskim piśmiennictwie geograficznym i podróżniczym w epoce nowożytnej, Kraków 2023.
Ogrodziński W., Chmielowski Joachim Benedykt, w: Polski słownik biograficzny, t. 3, Kraków 1937.
Ordyłowski M., Z dziejów Bractw Kurkowych w Polsce, „Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Kultura Fizyczna” 1999, 2.
Paszyński W., Czarna legenda „Nowych Aten” Benedykta Chmielowskiego i próby jej przezwyciężenia, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2014, 141, 1.
Paszyński W., Ksiądz Benedykt Chmielowski – życie i dzieło Diogenesa firlejowskiego, „Nasza Przeszłość” 2015, 124, 2.
Polski Grand Tour w XVIII i początkach XIX wieku, red. A. Roćko, Warszawa 2014.
Pruski W., Dzieje wyścigów i hodowli koni pełnej krwi angielskiej w Polsce, Warszawa 1970.
Puchalska B.M., Obraz dworów zachodnioeuropejskich w polskiej literaturze pamiętnikarskiej XVI i XVII wieku, Białystok 2000.
Puchowski K., Szybiński Gabriel, w zakonie Dominik od św. Aleksandra, w: Polski słownik biograficzny, t. 49, red. H. Markiewicz, Warszawa–Kraków 2014.
Raszewski Z., Krótka historia teatru polskiego, Warszawa 1980.
Rusiecki P., Marek – zapomniany brat króla Jana III Sobieskiego, „Rocznik Lubelski” 2009, 35.
Rzepa Z., Franciszek Siarczyński, w: Dziewięć wieków geografii polskiej. Wybitni geografowie polscy, red. B. Olszewicz, Warszawa 1967.
Simon L., Bogusławski Wojciech, w: Polski słownik biograficzny, t. 2, Kraków 1936.
Słownik kultury antycznej, red., R. Kulesza, Warszawa 2014.
Szymańska M., Misja Jana Zawadzkiego na dwory Europy Północnej w 1633 roku a geneza polityki zagranicznej Władysława IV Wazy, w: Władza i polityka w czasach nowożytnych. Dyplomacja i sprawy wewnętrzne, red. Z. Anusik, M. Karkocha, Łódź 2020.
Targosz K., Jana Sobieskiego nauki i peregrynacje, Wrocław 1985.
Thomason C., The Philip Astley Project. The father of modern-day circus, https://www.philipastley.org.uk/resources/ [dostęp: 22.06.2024].
Thomson P., The Cambridge introduction to English theatre, 1660–1900, Cambridge–New York 2006.
Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego: spisy, t. 8, Ziemia brzeska i województwo brzeskie XVI–XVIII wiek, red. A Rachuba, Warszawa 2020.
Ward S., Father of the Modern Circus ’Billy Buttons’: The Life & Times of Philip Astley, Barnsley 2018.
Wichowa M., „Nowe Ateny” ks. Benedykta Chmielowskiego – kompendium wiedzy barokowej, Łódź 2022.
Witusik A.A., Peregrynacje zagraniczne Tomasza Zamoyskiego w latach 1615–1617, „Annales UMCS. Sectio F” 1970, 25.
Włodarczyk A., Pojęcie rekreacji w polskich źródłach drukowanych do 1795 roku, „Annales UMCS. Sectio F” 2023, 78.
Włodarczyk A., Rozmiarek M., Circus shows in nineteenth-century Poland as pseudo-Olympics, „Sport in History” 2023, 43, 1.
Włodarczyk A., Rozmiarek M., The chronology and naming of seventeenth-century pseudo-Olympics in the British Isles, „Sport in History” 2021, 41, 2.
Żołądź-Strzelczyk D., „Nadobna to jest rzecz młodemu człowiekowi do cudzych krajów się przejeździć” – miejsce podróży w edukacji polskiej szlachty XVI–XVII wieku, w: Samotrzeć, w kompanii czy z orszakiem? Społeczne aspekty podróżowania w średniowieczu i w czasach nowożytnych, red. M. Saczyńska, E. Wółkiewicz, Warszawa 2012.
Niemcewicz J.U., Powrót posła, Warszawa 1790.
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/rh.2025.59.1033-1069
Data publikacji: 2025-10-31 08:37:41
Data złożenia artykułu: 2024-07-09 08:50:32
Statystyki
Wskaźniki
Odwołania zewnętrzne
- Brak odwołań zewnętrznych
Prawa autorskie (c) 2025 Arkadiusz Włodarczyk, Mateusz Rozmiarek
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.