Ukryj
Pokaż wszystkie
Wyślij tekst przez e-mail 
Choroba od kuchni. Dieta a zdrowie w społeczeństwie polskim końca XVII w. na podstawie analizy wybranych porad i receptur kulinarnych dzieła Jakuba Kazimierza Haura
Streszczenie w języku polskim
Brak możliwości dokładnego zbadania wpływu produktów spożywczych na organizm ludzki w końcu XVII w. starano się rekompensować poszukiwaniem źródeł złego samopoczucia w szeregu teorii z pogranicza astrologii, metafizyki i medycyny. Ograniczony dostęp do profesjonalnych usług medycznych czynił niekiedy domowe sposoby leczenia jedynym ratunkiem w wielu schorzeniach.
Szczególne miejsce zajmowały w tym wypadku lecznicze receptury kulinarne. Dlatego przedmiotem niniejszych rozważań są siedemnastowieczne poglądy na temat diety, przekonania dotyczące właściwości poszczególnych artykułów spożywczych oraz zasięg i znaczenie przepisów kulinarnych w procesie leczenia różnych schorzeń.
Analiza i zestawienie ze sobą teorii, zaleceń, zależności i praktyk z zakresu dietetyki zarysowują ogólny obraz stanu ówczesnej dietetyki, czyniąc lepiej zrozumiałym jeden z wielu elementów składających się na skomplikowany system mentalnościowy społeczeństwa polskiego końca XVII w.
Słowa kluczowe
Pełny tekst:
PDFBibliografia
Arct M., Słownik ilustrowany języka polskiego, t. 3, Warszawa 1916.
Bela Z., Wódki w Herbarzu Marcina Siennika, „Panacea” 2011, 1, https://panacea.pl/articles.php?id=3411 [dostęp: 2 IV 2020].
Besala J., Alkoholowe dzieje Polski. Czasy Piastów i Rzeczypospolitej szlacheckiej, Poznań 2015.
Bonenberg K., Rośliny użyteczne człowiekowi, Warszawa 1988.
Choroba i śmierć w perspektywie społecznej w XIII–XXI wieku, red. D.K. Chojecki, E. Włodarczyk, Warszawa 2010.
Czerniecki S., Compendium ferculorum albo zebranie potraw, Kraków 1682, strona tytułowa, http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/applet?mimetype=image%2Fx.djvu&sec=false&handler=djvu_html5&content_url=%2FContent%2F66766%2Fstd-012657.djvu [dostęp: 9 IV 2020].
Czerniecki S., Compendium ferculorum albo zebranie potraw, oprac. J. Dumanowski, M. Spychaj, Warszawa 2012.
Czerniecki S., Dwor, wspaniałosc, powaga, y rządy, Jaśnie Oświeconego Xiążęcia J. M. Panstwa rzymskiego, swietey pamięci Jasnie Wielmoznego, Jego Mosci Pana, Stanisława hrabi na Wisniczu y Jarosławiu, Lubomirskiego, woiewody krakowskiego, generała Małey Polski, Krakowskiego, Białocerkiewskiego, Zatorskiego, Niepołomskiego, Spiskiego, &c. starosty. Chwalebnego zwycięzce, nad Osmanem cesarzem tureckim, z siedmiąkroc sto tysięcy woysk, pod Hocimem, W roku Panskim, 1621. dnia 10. octobr. a na wieczną pamięc, przez Stanislawa Czernieckiego, podstolego Zytomirskiego, swiatu pokazany. Roku 1697, oprac. W. Walecki, Kraków 1997.
Czikow P., Łaptiew J., Rośliny lecznicze i bogate w witaminy, tłum. H. Terpińska-Ostrowska, Warszawa 1987.
Dumanowska K., Dumanowski J., Słownik, w: S. Czerniecki, Compendium ferculorum albo zebranie potraw, Warszawa 2012.
Dumanowski J., „Baranek po polsku”. O zapomnianym bogactwie kuchni polskiej, w: Jagnięcina w naszym dziedzictwie kulinarnym i kuchni współczesnej: konferencja naukowo-techniczna, referaty plenarne, Ostromecko, 6 lipca 2013 r., red. B. Borys, Ostromecko 2013.
Dumanowski J., À la française, czyli sarmatyzm od kuchni, w: Człowiek w teatrze świata: studia o historii i kulturze dedykowane profesorowi Stanisławowi Grzybowskiemu z okazji osiemdziesiątych urodzin, red. B. Popiołek, Kraków 2010.
Dumanowski J., Compendium ferculorum Stanisława Czernieckiego, w: S. Czerniecki, Compendium ferculorum albo zebranie potraw, Warszawa 2012.
Dumanowski J., Jankowski R., „Według swej największej wiedzy, smaku i umiejętności”. Osiemnastowieczne kontrakty kuchmistrzów z terenu Wielkiego Księstwa Litewskiego, „Miscellanea Historico-Archivistica” 2010, 17.
Dumanowski J., Jankowski R., Nowe źródła do dziejów kuchni staropolskiej, w: Moda bardzo dobra smażenia różnych konfektów i innych słodkości, a także przyrządzania wszelakich potraw, pieczenia chleba i inne sekreta gospodarskie i kuchenne, oprac. J. Dumanowski, R. Jankowski, Warszawa 2011.
Dumanowski J., Jankowski R., Słownik, w: Moda bardzo dobra smażenia różnych konfektów i innych słodkości, a także przyrządzania wszelakich potraw, pieczenia chleba i inne sekreta gospodarskie kuchenne, oprac. J. Dumanowski, R. Jankowski, Warszawa 2011.
Dumanowski J., Kapłon we flaszy, czyli historia w dawnych książkach kucharskich, „Wiadomości Historyczne. Czasopismo dla Nauczycieli” 2007, 5.
Dumanowski J., Kuchnia bez schabowego, „Mówią Wieki” 2009, 12.
Dumanowski J., O lekturze i edycji dawnych książek kucharskich, „Wiek Oświecenia” 2011, 27.
Dumanowski J., Pawlas A., Poznański J., Sekrety kuchmistrzowskie Stanisława Czernieckiego: przepisy z najstarszej polskiej książki kucharskiej z 1682 roku, Warszawa 2010.
Dumanowski J., Smak wesela. Uczty weselne w Polsce XVII–XVIII w., w: Amor Polonus, czyli miłość Polaków, t. 2, red. T. Grzybkowska, D. Walawender-Musz, Z. Żygulski, Warszawa 2010.
Dumanowski J., Tatarskie ziele w cukrze czyli Staropolskie słodycze, Warszawa 2011.
Dumanowski J., Wiedza, narracja i smak. Staropolskie książki kucharskie i porady kulinarne jako źródła historyczne, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2014, 4.
Flandrin J.L., Chronique de Platine. Pour une gastronomie historique, Paryż 1992.
Flandrin J.L., Flandrin M., Regards occidentaux sur les banquets de Pologne aux XVIe, XVIIe et XVIIIe siècles, w: Między polityką a kulturą, red. C. Kuklo, Warszawa 1999.
Flandrin J.L., Internationalisme, nationalisme et régionalisme dans la cuisine des XIVe et XVe siècles: le témoignage des livres de cuisine, w: Manger et boire au Moyen Age, t. 2, Publications de la Faculté des Lettres et Sciences Humaines de Nice, 27-18, Paryż 1992.
Flandrin J.L., L’orde des mets, Paryż 2002.
Flandrin J.L., La diversité des goûts et des pratiques alimentaires en Europe du XVIe au XVIIIe, „Revue d’histoire moderne et contemporaine” 1983, 1.
Flandrin J.L., Le goût et la nécessité: sur l'usage des graisses dans les cuisines d'Europe occidentale (XIVe–XVIIIe siècle), „Annales. Économies, Sociétés, Civilisations” 1983, 2.
Flandrin J.L., Wyróżnienie smaku, w: Historia życia prywatnego, t. 3, Od renesansu do oświecenia, red. R. Chartier, tłum. M. Zięba, K. Osińska-Boska, M. Cebo-Foniok, Wrocław 1999.
Haur J.K., Skład albo Skarbiec Znakomitych Sekretów Oekonomiey Ziemianskiey. Na Polach wielkich y obszernych, w Sławnym na wszytek Świat Królestwie Polskim, przy Miastach Koronnych, przy Miasteczkach gęstych y nasiadłych, przy Wsiach okolicznych Królewskich, Szlacheckich, Duchownych y Mieyskich. Znaleziony. A za osobliwym Staraniem y pracowitą Pilnością dla Dobra pospolitego, y Pożytku Ludzi wszelkiego Stanu, do używania. Wykopany, do Druku Podany przez Jakuba Kazimierza Haura, Kraków 1693.
Higman B.W., Historia żywności. Jak żywność zmieniała świat, tłum. A. Kunicka, Warszawa 2012.
Histoire de l’alimentation, red. J.L. Flandrin, M. Montanari, Paryż 1996.
Kaczorowski W., Choroba i prawdopodobna przyczyna zgonu Zygmunta III Wazy, „Archiwum Historii Medycyny” 1982, 45.
Kasperowicz A., Rośliny – panacea renesansowych zielników polskich, w: Historia leków naturalnych, t. 5, Materia pharmaceutica, red. B. Kuźnicka, Warszawa 1999.
Kędzia B., Hołderna-Kędzia E., Produkty pszczół w medycynie, Lublin 1996.
Kitowicz J., Opis Obyczajów za panowania Augusta III, red. Z. Goliński, Warszawa 1985.
Kowalski P., Theatrum świata wszystkiego i poćciwy gospodarz. O wizji świata pewnego siedemnastowiecznego pisarza ziemiańskiego, Kraków 2000.
Kuchowicz Z., Jeszcze o zdrowiu i niezdrowiu magnatów XVII–XVIII w., „Kwartalnik Historyczny” 1970, 2.
Kuchowicz Z., Leki i gusła dawnej wsi. Stan zdrowotny polskiej wsi pańszczyźnianej w XVII–XVIII wieku, Warszawa 1954.
Kuchowicz Z., Obyczaje staropolskie XVII–XVIII wieku, Łódź 1977.
Kuchowicz Z., Warunki zdrowotne wsi i miasteczek województw Łęczyckiego i Sieradzkiego w XVIII wieku, Wrocław 1961.
Kuchowicz Z., Wpływ odżywiania na stan zdrowotny społeczeństwa polskiego w XVIII stuleciu, Łódź 1966.
Kuchowicz Z., Z badań nad stanem biologicznym społeczeństwa polskiego od schyłku XVI do końca XVIII w., Łódź 1972.
Lewis H.B., Nutrition, „Annals of the American Academy of Political and Social Science” 1947, 249.
Lubomirski S., Compendium ferculorum. Słowo wstępne, w: S. Czerniecki, Compendium ferculorum albo zebranie potraw, Warszawa 2012.
Łozińska M., Łoziński J., Historia polskiego smaku, Warszawa 2012.
Manyś B., O problemach zdrowotnych magnackich dzieci w XVIII w. na przykładzie potomstwa Michała Kazimierza Radziwiłła zw. „Rybeńko” i Anny z Mycielskich Radziwiłłowej, „Medycyna Nowożytna” 2018, 2.
Markowski A., Pawelec R., Język polski. Wielki słownik wyrazów obcych i trudnych, Warszawa 2007.
Medicina antiqua, mediaevalis et moderna. Historia-filozofia-religia, red. S. Konarska-Zimnicka, L. Kostuch, B. Wojciechowska, Kielce 2019.
Michalska J., Jeder ist verpflichtet auf Seine Gesundheitt zu achten, damit er Gottt Wuerdig dienen kann – medycyna i dietetyka w średniowiecznych książkach kucharskich, w: Lek roślinny, t. 2, Leki roślinne w terapii od czasów starożytnych po współczesne zagadnienia teoretyczne i praktyczne, red. B. Płonka-Syroka, A. Syroka, K. Sudoł, Wrocław 2013.
Moda bardzo dobra smażenia różnych konfektów i innych słodkości, a także przyrządzania wszelakich potraw, pieczenia chleba i inne sekreta gospodarskie i kuchenne, oprac. J. Dumanowski, R. Jankowski, Warszawa 2011.
Moszczyński P., Pyć R., Biochemia witamin, cz. 2, Witaminy litofilne i kwas askorbinowy, Warszawa 1999.
Nota edytorska, w: J. Kitowicz, Opis Obyczajów za panowania Augusta III, red. Z. Goliński, Warszawa 1985.
Osiński Z.M., Lęk w kulturze społeczeństwa polskiego w XVI–XVII wieku, Warszawa 2009.
Pluta M., Osiemnastowieczne metody leczenia nieprofesjonalnego w pamiętniku Reginy Salomei z Rusieckich Pilsztynowej, „Medycyna Nowożytna Studia nad Kulturą Medyczną” 2003, 1–2.
Podraza A., Jakub Kazimierz Haur. Pisarz rolniczy z XVII wieku, Wrocław 1961.
Promptuarium medicum empiricum, Kraków 1716, https://korba.edu.pl/query_corpus/ [dostęp: 12 II 2020].
Przypisy, w: J. Kitowicz, Opis Obyczajów za panowania Augusta III, red. Z. Goliński, Warszawa 1985.
Raj D., Węglorz J., Lecznicze wykorzystanie żywności w epoce nowożytnej na przykładzie kuracji owsianej, w: Lek roślinny, t. 2, Leki roślinne w terapii od czasów starożytnych po współczesne: zagadnienia teoretyczne i praktyczne, red. B. Płonka-Syroka, A. Syroka, K. Sudoł, Wrocław 2013.
Rok B., Metafizyczne widzenie choroby w polskim piśmiennictwie religijnym czasów nowożytnych, „Medycyna Nowożytna. Studia nad Kulturą Medyczną” 1994, 2.
Rostworowski E., Zdrowie i niezdrowie polskich magnatów w XVI–XVIII w., „Kwartalnik Historyczny” 1969, 76, 4.
Rzepkowski K., Złoty kciuk. Młyn i młynarz w kulturze zachodu, Toruń 2015.
Stojek-Sawicka K., Zabiegi lecznicze i środki terapeutyczne w świetle osiemnastowiecznych poradników medycznych. Ze studiów nad świadomością medyczną czasów saskich i stanisławowskich, w: Współpraca na polu medycyny między Niemcami i Polakami, red. M. Sachs, B. Płonka-Syroka, F. Dross, Wrocław 2008.
Swanson E.M., Espeset A., Mikati I., Bolduc I., Kulhanek R., White W.A., Kenzie S., Snell-Rood E.C., Nutrition shapes life-history evolution across species, „Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences” 2016, 1834.
Szafarczyk W., Wino jako płynny lek w świetle herbarzy staropolskich, w: Medicina antiqua, mediaevalis et moderna. Historia-filozofia-religia, red. S. Konarska-Zimnicka, L. Kostuch, B. Wojciechowska, Kielce 2019.
Sztych D., Zastosowanie środków leczniczych pochodzenia zwierzęcego w medycynie ludowej, „Życie weterynaryjne” 2013, 2.
Szylar A. Sztuka chorowania i leczenia w klasztorze benedyktynek w Sandomierzu w XVII i XVIII wieku, „Zeszyty Sandomierskie. Biuletyn Towarzystwa Naukowego Sandomierskiego” 2005, 20/21.
Tables d’hier, tables d’ailleurs. Histoire et ethnologie du repas, red. J.L. Flandrin, J. Cobbi, Paryż 1999.
Tannahill R., Historia kuchni, tłum. A. Kunicka, Warszawa 2014.
Toussaint-Samat M., Historia naturalna i moralna jedzenia, tłum. A.B. Matusiak, M. Ochab, Warszawa 2015.
Vigarello G., Historia czystości i brudu, tłum B. Szwarcman-Czarnota, Warszawa 2012.
Walther G.C., Catalogue de livres François, Italiens et Anglois, qui se trouvent à Dresde, chez George Conrad Walther, Drezno 1772.
Węglorz J., Wpływy pozaeuropejskie a zmiany w doktrynie humoralnej, „Kultura–Historia–Globalizacja” 2014, 15.
Węglorz J., Zdrowie, choroba i lecznictwo w społeczeństwie Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, Toruń 2015.
Wśród córek eskulapa. Szkice z dziejów medycyny i higieny w Rzeczpospolitej XVI–XVIII wieku, red. A. Karpiński, Warszawa 2009.
Ziembicki W., Zdrowie i niezdrowie Jana Sobieskiego, cz. 1, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny oraz Historii Nauk Przyrodniczych” 1930, 10.
Ziembicki W., Zdrowie i niezdrowie Jana Sobieskiego, cz. 2, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny oraz Historii Nauk Przyrodniczych” 1931, 11.
Ziembicki W., Zdrowie i niezdrowie Jana Sobieskiego, cz. 3, „Archiwum Historii i Filozofii Medycyny oraz Historii Nauk Przyrodniczych” 1932, 12.
Zuba K., O tym jak „Rybeńkę” leczono. Kuracje i zabiegi medyczne Michała Kazimierza Radziwiłła (1702–1762), „Medycyna Nowożytna. Studia nad Kulturą Medyczną” 2001, 1.
Życie i zdrowie człowieka w tradycji i kulturze polskiej. Materiały konferencji. Problematyka życia i zdrowia w tradycji i kulturze polskiej, Warszawa 16 października 2003 roku, red. W. Bołoz, E. Wolnicz-Pawłowska, Warszawa 2004.
DOI: http://dx.doi.org/10.17951/rh.2022.53.113-143
Data publikacji: 2022-06-30 13:43:43
Data złożenia artykułu: 2020-04-18 14:31:00
Statystyki
Wskaźniki
Odwołania zewnętrzne
- Brak odwołań zewnętrznych
Prawa autorskie (c) 2022 Julita Madej
Powyższa praca jest udostępniana na lcencji Creative Commons Attribution 4.0 International License.